این نوشته را که حاوی برخی از مقاصد شرعی حج است با توجه به نزدیکی زمان ادای این رکن بزرگ، به برادران و خواهران محترم تقدیم می‌کنم. پیش‌تر مباحث طولانی‌تری در این موضوع اساسی نگاشته‌ام که در این نوشتار از آن‌ها هم بهره برده‌ام.

حج پنجمین رکن از ارکان این دین بزرگ است که خودش پایان‌بخش ادیان می‌باشد. روشن است که خداوند متعال، عبادات را برای تحقق مقاصد و اهداف شرعی باارزش و حکمت‌ها و فواید فراوانی مقرر نموده است. انجام عبادات باعث خوبی‌ها و منافع بسیاری برای افراد و جوامع در حال و آینده می‌گردد.

یکی از بزرگ‌ترین مقاصد در تشریع حج، برپایی یاد خداوند بزرگ است. کسی که اذکار و مناسک حج را بداند، به روشنی به این نکته پی می‌برد. نخستین ذکر حج، لبیک گفتن است. حج‌گزار پس از احرام می‌گوید: «لبيك اللهم لبيك، لبيك لاشريك لك لبيك، إن الحمد والنعمة لك والملك، لاشريك لك». (برایت آماده‌ام، خدایا برایت آماده‌ام، آماده‌ام، تو هیچ شریکی نداری، آماده‌ام، حقیقتا ستایش و نعمت و مُلک از آن توست، تو را شریکی نیست). حجاج با این شعار، به فراخوان خداوند پاک به سوی حج پاسخ می‌دهند و به جای نمادهای شرکی که مشرکان هنگام تلبیه برمی‌افراشتند، ندای توحید سرمی‌دهند. مشرکان می‌گفتند: «لبیک لاشریک له، الا شریکا هو لک، تملکه و ما ملک». (آماده‌ام، تو شریکی نداری، جز شریکی که مال توست، تو مالکش هستی و او چیزی ندارد). آنان بت‌های خویش را از شرک استثنا می‌کردند. 

یکی از بارزترین زمان‌های ذکر و دعا روز عرفه است و برترین ذکر هم طبق روایت صحیحی که از رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ به یادگار مانده است، اظهار عبودیت و یکتاپرستی در برابر خداست: «أفضل الدعاء دعاء يوم عرفة، وأفضل ما قلت أنا والنبيون من قبلي لا إله إلا الله وحده لاشريك له».(برترین دعا، دعای روز عرفه است، و برترین چیزی که من و پیامبران پیش از من گفته‌ایم لااله الا الله وحده لاشریک له است).

رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ تمام وقتش را در روز عرفه با ذکر و دعا می‌گذراند. هنگامی که نماز ظهر و عصر را در «نمره» به صورت جمع و قصر ادا کرد، به عرفه روی آورد، و به ذکر و دعا در پیشگاه خدا ادامه داد تا آفتاب غروب کرد. او فرموده است: «خذوا عنی مناسککم». (مناسک‌تان را از من بگیرید). این گفتار و کردارش بیانگر آن است که باید از بعد از ظهر تا غروب خورشید به ذکر و دعا مشغول شد. برخی از حجاج بیش‌تر وقتشان را برای تهیه‌ی خوراک و آماده‌سازی جا و وسایل هدر می‌دهند و بسا گروهی آن را با گفت‌وگو تلف نمایند. آنان با این روش، گران‌بهاترین وقت و باارزش‌ترین زمان در اجابت دعا را هدر می‌دهند. شایسته است حجاج از مشغولیت و تعلقات دیگر بکاهند و بیش‌تر أوقات را در دعا ویاد خدا بگذرانند. 

پس از ایستادن در عرفه، حجاج به مزدلفه می‌روند. این فرمان از سوی خداست که در قرآن به صراحت گفته است: «فإذا أفضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام واذكروه كما هداكم وإن كنتم من قبله لمن الضالين». (هنگامی که از عرفات سرازیر شدید، نزد مشعرالحرام خدا را یاد کنید و او را همان گونه که شما را هدایت کرده است، یاد آورید. گرچه پیش‌تر از گمراهان بودید).

در روزهای باقیمانده و پس از عید هم، قرآن فرموده است که خدا را یاد کنید: «واذكروا الله في أيام معدودات فمن تعجل في يومين فلا إثم عليه ومن تأخر فلا إثم عليه لمن اتقى». (و خدا را در روزهایی معدود یاد کنید، پس هر کس در دو روز شتاب ورزید، گناهی بر او نیست و هر که تأخیر انداخت، باز هم گناهی بر او نمی‌باشد، برای آن که تقوا پیشه کند). منظور از روزهای معدود، سه روز تشریق پس از قربانی است، آن گونه که رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمود: «ایام التشریق ایام اکل و شرب و ذکرالله». (روزهای در آفتاب گذاشتن گوشت، روزهای خوردن، نوشیدن و یاد خداست). 

کسانی که خداوند به ایشان توقیق داده در این ایام، این عبادت بزرگ را به صورت فرض یا نفل به جای بیاورند، لازم است در تحقق این مقصد والا که از مهم‌ترین مقاصد تشریع حج و این رکن بزرگ اسلام است، کوشش کنند. خدا فرمود: «وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ  لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ ...». (و در مردم ندای حج سر ده تا پیاده و بر هر مرکبی و از هر مسیر دوری نزد تو بیایند تا شاهد منافعی برای خویش باشند و نام خدا را در روزهای مشخصی یاد کنند ...).

یکی دیگر از مقاصد بزرگ حج، به یاد آوردن هدف والای دیگری از اهداف زندگی هر مرد و زن مسلمان است و آن چیزی جز جست‌وجوی خشنودی خداوند متعال و خوشبختی اخروی نیست. باید همه‌ی مسلمانان این هدف مهم را بشناسند و برای رسیدن به آن بکوشند. خداوند در ستایش یاران بزرگوار پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌فرماید: «یبتغون فضلا من الله و رضوانا» (در پی فضل و رضوان خدا هستند). 

کسی موفق است که برای دست‌یابی به نیکی بکوشد و عواملی را فراهم کند که نیکی‌هایش را چندین برابر نماید و بر آن مرتب بیفزاید. او أوقات خویش را در این دنیا برای تحقق این هدف، پربار و سودمند می‌کند. حج فرصتی بزرگ برای کسب حسنات و تحقق رضای خداوند رحمان و سبحان می‌باشد.

نمادی دیگر از مقاصد حج، نزدیک شدن قشرهای گوناگون و متنوع جامعه است؛ حجاج در حال احرام همگی یک لباس می‌پوشند و همگان در انجام مناسک مشترک هستند. به این ترتیب، فاصله‌ی سرمایه‌داران و مستمندان کم می‌شود، اغنیا و بزرگان فروتن می‌گردند و معنویت تهیدستان و ناتوانان اوج می‌گیرد تا دیگر هیچ ثروتمندی از افزایش مالش سرکشی نکند و هیچ بزرگی از جایگاه والایش دچار غرور نگردد و هیچ فقیری از فقرش إحساس خواری نکند.

این از اهداف والا و ارجمندی است که اسلام به آن توجه دارد و بسیاری از قوانین و اقدامات و احکام را برای تحقق آن مقرر داشته است و از أمور و مسائل فراوانی برای جلوگیری از آن بازداشته است. در مثال، قرض الحسنه را مقرر داشته و از ربا نهی کرده است. به شکل‌های مختلفی به انفاق، صدقه و زکات فرمان داده است. از ایثار و مقدم دانستن منافع دیگران بر مصلحت خویش سخن گفته است. همکاری بر نیکی و تقوا را مشروع دانسته است. از تواضع گفته و به آن فرمان داده و برایش خیر کثیر و جایگاه بالا در نظر گرفته است. از تکبر و برتری جویی بازداشته است و... این فرمان‌ها، موانع و بازدارنده‌ها برای تحقق نزدیکی افراد جامعه است تا با وجود تفاوت و تنوعی که خداوند متعال آفریده است، از یکدیگر فاصله نگیرند. 

مردان هنگام حج لباس احرام می‌پوشند و سرها را برهنه می‌کنند تا نشانه‌هایی که باعث جدایی ایشان در شغل و جایگاه هست از بین برود. زنان نیز از پوششی استفاده می‌کنند که بسیاری از تفاوت‌ها و تمایزات آنان را از میان برمی‌دارد. کردار، رفتار، أوقات و اقدامات حجاج برای عبادت در این ایام یک شکل است تا با یاری خدا دریابند که از شریعتی بزرگ و ارجمند بهره می‌برند و از این راستا بیاموزند برای تحقق مساوات، دوستی، مهربانی، عطوفت و همراهی با یکدیگر و داشتن إحساس مسؤولیت در قبال برادران و خواهران خویش بکوشند. 

از اهداف اساسی و مهم دیگر حج و راز وضع این مقررات باارزش، یادآوری آخرت است، زیرا مناسک حج یادآور آخرت است؛ هنگامی که حج‌گزار برای سفرش توشه و آمادگی می‌گیرد، باید آن را از مال حلال به دست آورده باشد، چون عبادتی که با مال حرام انجام گیرد، خدا آن را نمی‌پذیرد. فراهم کردن توشه‌ی مادی که پایه‌ی زندگی است، فرد را به یاد توشه‌ی آخرت می‌اندازد که تقوا است. آیات حج در سوره‌ی بقره با بحث توشه‌ی اخروی خاتمه یافته است: «فمن حج البيت فلا رفث ولا فسوق ولا جدال في الحج وتزودوا فإن خير الزاد التقوى واتقون يا أولي الألباب». (کسی که خانه را حج کند، پس هیچ آمیزش، تجاوز و جنجالی در حج نیست. و توشه برگیرید که بهترین توشه، تقواست. از من پروا دارید ای خردمندان).

نخستین کاری که حجاج انجام می‌دهند، پوشیدن احرام از میقات است. پوشش احرام همانند کفنی است که مردگان را با آن می‌پوشانند. حج‌گزار باید هنگام پوشیدن احرام به یاد داشته باشد که مرگ در انتظارش است، پس باید برایش آمادگی بگیرد، کار شایسته کند و از گناهان بپرهیزد. 

ایستادن در عرفه با آن شکوه و عظمتی که دارد، باید به مسلمان، روز ایستادن در پیشگاه خدا را در قیامت به یاد اندازد که بسی بزرگ‌تر است: «يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفَى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ». (در آن روز عرضه می‌شوید و هیچ پنهان‌تان پنهان نمی‌ماند). 

به یادآوردن آخرت، مهم‌ترین چیزی است که باید مرد و زن مسلمان برای تحقق آن در سایر أوقات هم بکوشد و آخرت را دغدغه‌ی اصلی‌اش بداند. هر کس دغدغه‌اش آخرت باشد، خداوند پراکندگی را از او می‌زداید و بی‌نیازی را پیش چشمش قرار می‌دهد و دنیا به ناچار نزدش می‌آید. رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ در حدیث صحیحی این را فرموده است.

تذکر آخرت از بزرگ‌ترین مواردی است که پس از توفیق خداوند، اعمال بنده را اصلاح می‌کند و از بنیادی‌ترین چیزهایی است که فرد را از عوامل خشم خدا دور می‌نماید. به همین سبب پیامبر که برای هدایت ما حرص و آزمندی زیادی داشت، در روایتی صحیح توصیه کرد که در دنیا همانند غریبان یا عابران و مسافران باشیم.

تحقق خوش اخلاقی از مقاصد مهم مشروعیت حج است. هر کوچک و بزرگی می‌داند که قرآن از تجاوز، فسق، جدال و جنجال به هنگام حج بازداشته است. در حدیثی پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ پرهیز از آمیزش، تجاوز و بداخلاقی را از نشانه‌های حج مقبول و مبرور دانسته است. با وجود شلوغی، ازدحام، رنج، دشواری و خستگی باید فرد بکوشد خوش اخلاق باشد تا این هدف مهم را در این عبادت بزرگ محقق گرداند. خوش اخلاقی در اسلام جایگاه ارجمند و والایی دارد و متون و وعده‌های موجود در این باره، اهمیت و جایگاه بزرگ اخلاق نیکو را در اسلام بیان می‌کند.

یکی دیگر از مقاصد شریعت، بزرگداشت شعایری است که خداوند آن‌ها را باارزش دانسته است. بی‌گمان تعظیم این نمادها باعث فزونش ایمان بنده و تحقق تقوا می‌گردد. قرآن فرموده است: «ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ». (بنابراین، هرکس نمادهای خدایی را بزرگ بدارد، به یقین این از تقوای دل‌هاست).

از مقاصد دیگر حج، تحقق اخوت میان مؤمنان، شناخت یکدیگر و اظهار عزت مسلمانان است، زیرا انجام این عبادات و اهتمام به این شعایر در این اماکن بزرگ، باعث اطمینان در دل مؤمنان می‌گردد و اعتماد به دین را در ایشان تقویت می‌کند، بویژه با وجود امکانات و تکنولوژی‌هایی که باعث می‌شود در تمام نقاط زمین مردم این مراسم را ببینند.

هان، بر هر مرد و زن حج‌گزار است که برای تحقق این مقاصد گران‌قدر بکوشد و هر مرد و زن مسلمانی باید به حکمت‌های پرارزش و بزرگ این عبادات پی ببرد. از خداوند متعال برای همگان توفیق را خواستارم.